Giải mã thế giới: Mỹ, thuế quan và bài học 300 năm thương mại toàn cầu

Trong suốt hàng trăm năm qua, thuế quan luôn là một trong những chủ đề gây tranh cãi nhất giữa các nhà kinh tế, chính trị gia và công chúng. Cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump từng gọi thuế quan là “từ ngữ đẹp nhất trong từ điển”, thậm chí ông còn cho rằng thuế quan còn đẹp hơn cả tình yêu và là một bản nhạc du dương.

Một số người cho rằng thuế quan là công cụ quan trọng để bảo vệ nền sản xuất trong nước, tạo ra việc làm và thúc đẩy nền kinh tế. Nhưng ngược lại, nhiều nhà kinh tế tin rằng thuế quan làm giảm hiệu quả kinh tế, gây ra tổn thất vô ích và cuối cùng khiến người tiêu dùng chịu thiệt hại.

Một khái niệm tưởng chừng đơn giản này lại có thể tạo ra những phản ứng dây chuyền phức tạp trong nền kinh tế vĩ mô. Vậy thực chất thuế quan có tác động gì? Nó ảnh hưởng thế nào đến nền kinh tế toàn cầu? Và cuối cùng, thuế quan có lợi hay có hại cho một quốc gia?

Thuế quan là gì?

Trước khi bước vào phân tích sâu hơn, hãy cùng tìm hiểu về khái niệm thuế quan thông qua một ví dụ đơn giản.

Hãy tưởng tượng có một quốc gia tên là Vương quốc Cà phê, nơi người dân uống cà phê hàng ngày. Gần đó có Vương quốc Hạt Cà phê, chuyên trồng và xuất khẩu hạt cà phê. Để có đủ nguyên liệu pha chế, Vương quốc Cà phê phải nhập khẩu hạt cà phê từ Vương quốc Hạt với giá 100 đồng mỗi bao.

Nhưng một ngày nọ, chính phủ của Vương quốc Cà phê quyết định áp thuế nhập khẩu 20% lên hạt cà phê từ nước ngoài. Điều này có nghĩa là mỗi bao hạt cà phê nhập khẩu sẽ bị đánh thêm 20 đồng thuế. Nhà nhập khẩu phải trả khoản thuế này cho chính phủ, và để tránh lỗ, họ tăng giá bán từ 100 đồng lên 120 đồng mỗi bao. Đây chính là cách mà thuế nhập khẩu hoạt động.

Khi một quốc gia muốn bảo vệ ngành sản xuất trong nước hoặc tăng nguồn thu, họ sẽ đánh thuế lên hàng nhập khẩu, và cuối cùng, người tiêu dùng sẽ phải chịu mức giá cao hơn.

Lợi ích và bất lợi của thuế quan

Nhìn từ góc độ của Vương quốc Cà phê, thuế quan mang lại cả lợi ích lẫn bất lợi:

• Lợi ích:

  • Chính phủ có thêm nguồn thu ngân sách từ thuế nhập khẩu.
  • Doanh nghiệp trong nước được hưởng lợi vì hàng nhập khẩu trở nên đắt đỏ hơn, giúp sản phẩm nội địa trở nên cạnh tranh hơn.
  • Ngành nông nghiệp và sản xuất nội địa có cơ hội phát triển, thu hút đầu tư và tạo thêm việc làm.

• Bất lợi:

  • Người tiêu dùng phải trả giá cao hơn cho hàng hóa, trong trường hợp này là cà phê.
  • Nếu sản phẩm nội địa chưa đủ chất lượng hoặc vẫn đắt hơn so với hàng nhập khẩu trước khi bị đánh thuế, người tiêu dùng sẽ chịu thiệt vì ít lựa chọn hơn mà giá cả lại không còn cạnh tranh.

Vì vậy, việc áp thuế quan cần được tính toán kỹ lưỡng để cân bằng lợi ích giữa chính phủ, doanh nghiệp và người dân.

Ví dụ thực tế: Chính sách thuế quan của Mỹ dưới thời Donald Trump

Một ví dụ rõ ràng về tác động của thuế quan chính là chính sách của Donald Trump đối với mặt hàng máy giặt nhập khẩu vào năm 2018.

• Chính quyền Trump áp thuế từ 20% đến 50% đối với máy giặt nhập khẩu.
• Lý do: Các thương hiệu nước ngoài như Samsung, LG, Haier cạnh tranh quá mạnh, đe dọa sự tồn tại của các thương hiệu nội địa Mỹ như Whirlpool và GE.

Kết quả:

• Chính phủ Mỹ thu về 1 tỷ USD trong 3 năm tiếp theo nhờ khoản thuế này.
• Nhưng hệ quả là giá máy giặt tại Mỹ tăng 34% trong 5 năm sau đó.
• Không chỉ vậy, giá của các thiết bị gia dụng khác cũng tăng 23%.
• Người tiêu dùng Mỹ là những người chịu thiệt nhiều nhất, vì họ phải trả nhiều tiền hơn cho các thiết bị gia dụng.

Tuy nhiên, chính sách thuế quan cũng có mặt tích cực:

• Samsung và LG mở rộng sản xuất tại Mỹ, giúp tạo ra khoảng 2.000 việc làm mới.
• Whirlpool cũng tăng quy mô sản xuất, góp phần thúc đẩy ngành công nghiệp nội địa.

Điều này cho thấy thuế quan có thể giúp bảo vệ và thúc đẩy sản xuất trong nước, nhưng đồng thời làm tăng giá cả và ảnh hưởng đến người tiêu dùng.

Lý thuyết kinh tế: Thuế quan và “tổn thất vô ích”

Trong kinh tế học, có một khái niệm quan trọng gọi là tổn thất vô ích (Deadweight Loss).

Hãy quay lại với Vương quốc Cà phê. Khi chưa có thuế quan, tổng lợi ích kinh tế có thể được minh họa như một biểu đồ cân bằng giữa người tiêu dùng, doanh nghiệp và chính phủ.

Nhưng khi áp thuế, hai phần nhỏ của tổng lợi ích này bị mất đi. Đó chính là tổn thất vô ích – phần lợi ích mà cả xã hội bị mất mà không ai thực sự nhận được.

Mô hình kinh tế cổ điển kết luận rằng:

• Thuế quan khiến người tiêu dùng chịu thiệt, vì họ phải mua hàng với giá cao hơn.
• Chính phủ và các nhà sản xuất trong nước được hưởng lợi, vì tăng thu nhập và mở rộng sản xuất.
• Nhưng tổng thể nền kinh tế lại kém hiệu quả hơn do tổn thất vô ích.

Tóm lại, từ góc độ lý thuyết, việc áp thuế quan không phải là cách tối ưu để thúc đẩy nền kinh tế. Hầu hết các giáo trình kinh tế cơ bản đều cho rằng tự do thương mại mang lại hiệu quả cao nhất, còn thuế quan, trợ cấp hay hạn chế thương mại đều làm giảm hiệu quả chung của xã hội.

Tuy nhiên, thuế quan vẫn có thể có giá trị trong một số trường hợp đặc biệt, chẳng hạn như bảo vệ ngành công nghiệp non trẻ hoặc đảm bảo an ninh kinh tế.

Chiến lược thuế quan của các quốc gia lớn

Mặc dù lý thuyết kinh tế cổ điển cho rằng thuế quan làm giảm hiệu quả chung của nền kinh tế, nhưng thực tế lại phức tạp hơn nhiều. Các chính phủ không thể chỉ dựa vào lý thuyết mà còn phải cân nhắc các yếu tố như bảo vệ ngành công nghiệp trong nước, an ninh kinh tế và chính trị.

1. Bảo hộ ngành công nghiệp non trẻ

Khái niệm bảo hộ ngành công nghiệp non trẻ (Infant Industry Protection) được đưa ra từ thế kỷ 18 bởi Alexander Hamilton – Bộ trưởng Tài chính đầu tiên của Hoa Kỳ.

• Lập luận chính của ông: Các ngành công nghiệp mới cần được bảo vệ trong giai đoạn đầu phát triển.
• Nếu không có thuế quan, các công ty non trẻ sẽ không thể cạnh tranh với các tập đoàn lớn từ nước ngoài.
• Khi ngành công nghiệp trong nước đủ mạnh, có thể giảm dần thuế quan và tham gia thương mại tự do.

Lịch sử cho thấy nhiều nền kinh tế lớn từng sử dụng chính sách bảo hộ mạnh mẽ để phát triển, dù ngày nay họ lại ủng hộ thương mại tự do:

• Hoa Kỳ và Đức (thế kỷ 19): Đánh thuế cao vào hàng nhập khẩu để thúc đẩy công nghiệp nội địa.
• Trung Quốc (thế kỷ 20-21):
  • Áp thuế nhập khẩu ô tô hơn 200% để bảo vệ ngành sản xuất ô tô nội địa.
  • Đồng thời, yêu cầu các công ty nước ngoài đầu tư và chuyển giao công nghệ.
• Ấn Độ (hiện nay):
  • Thủ tướng Narendra Modi triển khai kế hoạch “Make in India”, tập trung nâng thuế nhập khẩu để bảo vệ sản xuất trong nước.
  • WTO đã nhiều lần cảnh báo Ấn Độ về mức thuế cao, nhưng họ vẫn tiếp tục áp dụng chính sách này để giảm phụ thuộc vào hàng nhập khẩu.

Tuy nhiên, chính sách bảo hộ cũng có nhược điểm:

• Hàng hóa trở nên đắt đỏ hơn cho người tiêu dùng.
• Khuyến khích sự trì trệ của doanh nghiệp trong nước nếu không có áp lực cạnh tranh từ quốc tế.
• Gây căng thẳng thương mại với các nước khác, dẫn đến các biện pháp trả đũa.

2. Chiến tranh thương mại và các biện pháp trả đũa

Khi một quốc gia áp thuế lên hàng nhập khẩu, các quốc gia khác thường trả đũa bằng cách đánh thuế lên hàng hóa xuất khẩu của nước đó. Điều này có thể dẫn đến chiến tranh thương mại, gây ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế toàn cầu.

Chiến tranh thương mại Mỹ – Trung (2018 – nay)

Một trong những ví dụ điển hình là cuộc chiến tranh thương mại Mỹ – Trung dưới thời Donald Trump:

• Mỹ áp thuế 25% lên hàng hóa Trung Quốc, với lý do Trung Quốc có hành vi thương mại không công bằng.
• Trung Quốc trả đũa bằng cách áp thuế lên nông sản Mỹ, khiến nhiều nông dân Mỹ gặp khó khăn.

Hệ quả:

• Giá hàng hóa tăng cao, ảnh hưởng đến cả doanh nghiệp và người tiêu dùng.
• Chuỗi cung ứng toàn cầu bị gián đoạn, nhiều công ty phải tìm cách chuyển sản xuất sang các nước khác như Việt Nam và Ấn Độ.

Cuộc chiến “xe gà” Mỹ – Tây Đức (1963)

Một ví dụ thú vị khác là cuộc chiến “xe gà” (Chicken War) giữa Mỹ và Tây Đức vào năm 1963:

• Liên minh châu Âu áp thuế 40% lên gà nhập khẩu từ Mỹ, khiến xuất khẩu gà Mỹ giảm mạnh.
• Mỹ trả đũa bằng cách đánh thuế 25% lên xe tải nhập khẩu từ Đức, gây tổn thất lớn cho hãng xe Volkswagen.
• Kết quả: Cả hai bên đều chịu thiệt – giá xe tải ở Mỹ tăng lên, trong khi giá gà ở châu Âu cũng tăng theo.

3. Chính trị và thuế quan: Công cụ giành phiếu bầu

Một yếu tố quan trọng khác khiến thuế quan trở thành vấn đề nhạy cảm là chính trị.

Ở Mỹ, các chính trị gia thường sử dụng thuế quan để giành sự ủng hộ từ cử tri, đặc biệt là ở các bang công nghiệp.

Ví dụ:

• Năm 2018, Tổng thống Donald Trump áp thuế lên thép và nhôm để bảo vệ ngành sản xuất nội địa.
• Mục tiêu chính trị:
  • Bang Pennsylvania – nơi có hơn 1,2 triệu công nhân ngành thép – là một bang chiến địa quan trọng trong bầu cử Mỹ.
  • Việc áp thuế giúp Trump giành được sự ủng hộ từ các công nhân ngành thép.

Không chỉ Trump, mà các tổng thống trước như George W. Bush, Jimmy Carter, Ronald Reagan cũng từng thực hiện các chính sách bảo hộ tương tự để bảo vệ ngành công nghiệp Mỹ.

Chiến lược “ăn miếng trả miếng” trong thương mại toàn cầu

Một trong những cách để các quốc gia tránh bị thiệt hại do thuế quan là chiến lược ăn miếng trả miếng (Tit-for-Tat).

Cách thức hoạt động:

1. Nước A mở cửa thương mại trước.
2. Nếu nước B áp thuế, nước A ngay lập tức đánh thuế trả đũa.
3. Khi biết trước hậu quả, nước B sẽ cân nhắc kỹ trước khi áp thuế.

Lợi ích của chiến lược này:

• Duy trì sự cân bằng trong thương mại quốc tế.
• Ngăn chặn hành vi thương mại không công bằng.
• Tạo ra một môi trường ổn định cho đầu tư và phát triển kinh tế.

Lịch sử đã chứng minh rằng chiến lược này rất hiệu quả. Tuy nhiên, nó cũng có nhược điểm:

• Nếu không kiểm soát tốt, có thể dẫn đến chiến tranh thương mại leo thang.
• Một số quốc gia có thể sử dụng thuế quan như một vũ khí chính trị hơn là công cụ kinh tế.

Giải pháp thay thế: Hợp tác thương mại quốc tế

Một cách khác để tránh chiến tranh thương mại là xây dựng một cộng đồng lợi ích chung thông qua các hiệp định thương mại và tổ chức quốc tế như:

• WTO (Tổ chức Thương mại Thế giới):

  • Có hơn 166 thành viên, chiếm 90% tổng thương mại toàn cầu.
  • Đóng vai trò giám sát và giải quyết tranh chấp thương mại giữa các nước.

• Hiệp định thương mại tự do (FTA):

  • Ví dụ: NAFTA (Mỹ – Canada – Mexico), giúp giảm thuế quan và thúc đẩy thương mại giữa ba nước.
  • Khi một quốc gia vi phạm hiệp định, họ có thể bị phạt hoặc bị các nước khác trả đũa.

Nhờ các hiệp định thương mại, thế giới có thể tránh được những cuộc chiến thương mại không cần thiết, tạo ra một môi trường kinh tế ổn định và thúc đẩy tăng trưởng.

Kết luận

Thuế quan không thể đơn giản xếp vào loại tốt hay xấu – nó là một con dao hai lưỡi.

• Nếu áp dụng đúng cách, thuế quan có thể bảo vệ ngành công nghiệp trong nước, tạo việc làm và tăng cường an ninh kinh tế.
• Nhưng nếu lạm dụng, thuế quan có thể gây tổn thất lớn cho nền kinh tế, làm tăng giá cả và châm ngòi cho các cuộc chiến thương mại.

Vì vậy, các chính phủ cần phải cân nhắc kỹ lưỡng khi đưa ra chính sách thuế quan, đảm bảo sự cân bằng giữa lợi ích quốc gia và hợp tác quốc tế.

Bạn nghĩ sao về thuế quan? Nó là một công cụ hiệu quả hay chỉ gây thêm bất ổn cho nền kinh tế toàn cầu? Hãy chia sẻ quan điểm của bạn!